Ο Κωνσταντίνος Καβάφης, το 1921, μάλλον τον Μάρτιο, έγραψε το ποίημα «Πάρθεν», εμπνευσμένο από το δημοτικό τραγούδι και κατ’ εξοχήν εκείνο του Πόντου, που συμβόλιζε γι’ αυτόν πιο ριζικά, πιο αυθεντικά, τον «καημό της ρωμιοσύνης». Το 1921, σε μια στιγμή που πίστεψε ίσως πως η ιστορία είχε ολοκληρώσει τον κύκλο της ἀδικιᾶς:

«Αυτές τις μέρες διάβαζα δημοτικά τραγούδια
για τ’ άθλα των κλεφτών και τους πολέμους,
πράγματα συμπαθητικά, δικά μας, Γραικικά.»

«Διάβαζα και τα πένθιμα για τον χαμό της Πόλης
“Πήραν την Πόλη, πήραν την, πήραν τη Σαλονίκη”.
Και την Φωνή που εκεί που οι δυο εψέλναν,
“ζερβά ο βασιλιάς, δεξιά ο πατριάρχης”,
ακούστηκε κι είπε να πάψουν πια:
“πάψτε παπάδες τα χαρτιά και κλείστε τα Βαγγέλια”
πήραν την Πόλη, πήραν την, πήραν την· Σαλονίκη.»

«Όμως απ’ τ’ άλλα πιο πολύ με άγγιξε το άσμα το Τραπεζούντιον με την παράξενή του γλώσσα και με την λύπη των Γραικών των μακρινών εκείνων που ίσως όλο πίστευαν που θα σωθούμε ακόμη.»

Μα αλίμονον μοιραίο πουλί «απαί την Πόλην έρται»
με στο «φτερούλιν αθε χαρτίν περιγραμμένον
κι ουδέ στην άμπελον κονεύ’ μηδέ στο περιβόλι
επηγεν και εκόνεψεν στου κυπαρίσ’ την ρίζαν».
Οι αρχιερείς δεν δύνανται (ή δεν θέλουν) να διαβάσουν.
«Χέρας υιός Γιανίκας εν» αυτός το παίρνει το χαρτί,
και το διαβάζει κι ολοφύρεται.
«Σιτ’ αναγνώθ’ σίτ’ανσκλαίγ’ σιτ’ ανακρούγ’ την κάρδιαν.
Ν’ αοιλή εμάς, να βάι εμάς, η Ρωμανία πάρθεν».

Ήρθαν ρημαγμένοι, οικονομικά τραυματισμένοι κι εξαθλιωμένοι. Το μόνο που κατόρθωσαν να κουβαλήσουν ήταν η γλώσσα τους, το χαρακτηριστικό γνώρισμα του ανθρώπου που τον διαφοροποιεί από τα ζώα. Σε αυτήν, αλλά και σε όλες τις γλώσσες πρέπει να υπάρχει παρελθόν, παρόν και μέλλον, γιατί χωρίς αυτά εξαφανίζεται και το έλλειμμα είναι κυρίως κοινωνικό.

Χρ. Αντωνιάδης

Να σαν τη μάναν που γεννά, που γεννά

Τα τράντα χρόνια μίαν, τα τράντα χρόνια μιαν

Κι εφτάει υιόν Τραντέλλεναν, Τραντέλλεναν

Και νύφε γαλαφόραν, και νύφε γαλαφόραν

Εφτάει υιόν Τραντέλλεναν, Τραντέλλεναν

Ακρίτα σα ραχία, Ακρίτα σα ραχία

Εβγαίν’ και πάει ‘ς σον πόλεμον, ‘ς σον πόλεμον

Για την ελευθερίαν, για την ελευθερίαν!

«Μύριζε σαν καρπούζι ζερβά μας τ’ ακρόγιαλο και τα βουνά τον Πόντον, μια φορά κ έναν καιρό δικά μας, δεξά αστραφτερό, απέραντο το πέλαγο. Ο Καύκασος είχε σβύσει μέσα στο φως, μα οι γέροι, με τη ράχη γυρισμένη, κάθουνταν στην πρύμνα και δε μπορούσαν να ξεκολλήσουν τα μάτια τους από το αγαπημένο ουρανοθάλασσο.  Ο Καύκασος είχε χαθεί, φάντασμα ήταν και σκόρπισε, μα απόμεινε ασάλευτος, αβασίλευτος βαθιά στις λαμπυρήθρες των ματιών τους. Δύσκολο, δύσκολο πολύ η ψυχή να ξεκολλήσει από την πατρίδα βουνά, θάλασσες, αγαπημένοι άνθρωποι, φτωχό αγαπημένο σπιτάκι, ένα χταπόδι είναι η ψυχή και όλα τούτα οι πλόκαμοί της».

Από το βιβλίο του Νίκου Καζαντζάκη «Αναφορά στον Γκρέκο»

Καντήλι ανάψτ’ ευλαβικά στη μνήμη της Πατρίδας.
Καντήλι ας ανάψουμε, ανάψτε ο κόσμος όλος!
Για μοσχοβόλι των βουνών, θυμάρι κι ευωδία.
Για εσέ Πατρίδα που άδικα κι ανέλπιστα εχάθης…

Πατρίδα’ μ, μαυροθάλασσα, πενεύτρα των κορφών σου!
Πόσες καρδιές δεν έκλαψαν, καρδιές που τις ματώσαν
και μάτια δε βουρκώσανε με δάκρυα ποτάμια…

Και ποιος ξωπίσω εξέμεινε, καμπάνα να χτυπάει,
ν’ ανάβει μελισσόκερα, στου Iερού την πόρτα,
ν’ ανάβει τον πολυέλαιον, τον τρουλοκρεμασμένον,
και στην καντήλα του Χριστού, στην άσβεστη καντήλα,
λάδι να ρίχνει ευλαβικά, φυτίλι να αλλάζει…

Πατρίδα μου μονάκριβη, αξέχαστη Πατρίδα,
τις δόξες και τα κάλη σου τα εζήλεψεν η χώρα,
μα τα παιδιά σου τάκοψε τούρκικο αξινάρι…

…Κι έστειλ’ εμάς στην προσφυγιά, στου κόσμου την ορφάνια…

Το επικό ποίημα του Φίλωνα Κτενίδη γραμμένο στην Ποντιακή διάλεκτο.

Έναν πουλίν, μαύρον πουλίν, μαύρον άμον την νύχταν,
ολονυχτίς τριγύριζεν ολόγερα ’ς σον Κάστρεν,
’ς σον κάστρεν, ’ς σα καστρότειχα τη μαυρο-Τραπεζούντας,
που έχ’ τα ρίζας ’ς σον γιαλόν και την κορφήν ατ’ ’ς σ’ άστρα
π’ είχεν δέκα καστρόπορτας κι ούλα χαλκοδεμένα,
κι απ’ έξ’ α σα καστρόπορτας, ορμία και ποτάμια,
ντο έδεναν και έλυναν, γεφύρια σιδερένια…

Όλεν ο κάστρεν έλαμπεν, άμον ντο λάμπ’ ο Ήλεν,
και το Παλάτιν έλαμπεν, άμον διαμάντ’ ’ς σον Φέγκον,
τη Βασιλέα το παλάτ’, τοι Κομνηνών φωλέα,
π’ έτον τρανόν και θαμαστόν, κάστρεν απάν’ ’ς σον Κάστρεν.

Κάποτ’ εγέντονε σεισμός, κι η Γη όλεν εσείεν,
κι έναν Δεκαπενταύγουστον, κι έναν μαύρον ημέραν
επάρθαν τα κλειδία θε, κι ο κάστρεν εκρεμίεν…
’Πέμναν τα πόρτας ανοιχτά, το Παλάτ’ δίχως θρόνον
και δίχως τοι παλατιανούς, και χωρίς Βασιλέαν
…κι ο Κάστρεν ο θεόρατον εγέντον κοιμητήρι.

Διαβάστε όλο το ποίημα πατώντας εδώ.

Βάσταξον κάρδια ‘μ βάσταξον καμπόσα χρόνεα κι άλλο
Όπως βαστούνε τα ραchια την βαρυchειμωνίαν
Όπως βαστάζνε τα δέντρα την παραγρανεμίαν
Όπως βασταζ’ η θάλασσα τη κόσμη τα καράβεα
Όπως βαστάζ’ ο ουρανόν εκείνα όλια τ’ άστρα
Όπως βαστάζ’ το χάλκωμαν ση καζαντζη τα chερεα
Όπως βαστάζ’ το σίδερον σην βαρυτσακουτσέαν
Βάσταξον καρδια ‘μ βάσταξον αν θέλεις κι αν κι θέλεις

Απόδοση στα Νέα Ελληνικά:
Βάστα καρδιά μου, βάσταξε κάμποσα χρόνια ακόμη
όπως βαστούνε τα βουνά στην βαρυχειμωνιά
όπως βαστούν τα δέντρα στόν άγριο άνεμο
οπως βαστάει η θάλασσα όλου του κόσμου τα καράβια
όπως βαστάει ο ουρανός εκείνα όλα τ’ άστρα
όπως βαστάει ο χαλκός στου καζαντζή τα χέρια
όπως βαστάει το σίδερο στό χτύπημα της βαριοπούλας
Βάσταξε καρδιά μου, βάσταξε, αν θέλεις κι αν δεν θέλεις..

Πολλά τραγούδια μού’ λεγε, για τα αρχαία χρόνια,
μού’ λεγε για τον βασιλιά
Ευπάτωρ Μιθριδάτη,
πως κυνηγούσε τους εχθρούς και φύλαγε τον Πόντο
από κακά και συμφορές,,
δάκρυα και πολέμους
κι ανέπτυξε τα γράμματα, το εμπόριο και τις τέχνες,
κι έγιν’ ο Πόντος άτρωτο και δοξασμένο κάστρο!

Μού ‘πε και για τη συμφορά
και τη γενοκτονία
που ήλθε στην Πατρίδα μας
εκεί στα ‘22
κι αφάνισε τ’ αδέλφια μας
κι ερήμωσε τη χώρα
κι έστειλ’ εμάς στην προσφυγιά,
στου κόσμου την ορφάνια…

Η λύρα μου είν’ δαμασκηνιά και μήλο το δοξάρι’ μ
και είδε και τα μάτια μου
που γέμισαν με δάκρυ,
κι ευθύς μ’ ανθρώπινη μιλιά,
παρήγορα μου λέει:

“Παιδί’ μ τα μάτια σκούπισε,
και πάψε να δακρύζεις,
κι ένα μονάχα να σκεφτείς
και μες στο νου σου βάλε:
Άμα δεμένοι σαν γροθιά
και δυνατοί σαν βράχος,
όλη την ιστορία μας
Αξέχαστη κρατούμε
και με της λύρας τους σκοπούς
πάντοτε τραγουδούμε,
…Κάστρο σπουδαίο κι άπαρτο θάναι για πάντα ο Πόντος!…»

Όχι άλλες χαμένες Πατρίδες!

Πατρίδα μου Ελλάδα,

Μητέρα αμέτρητων αρχαίων σοφών και φιλοσόφων,

Λίκνο πολιτισμού πανάρχαιο,

είσαι εσύ που πρώτη δίδαξες στον κόσμο

σεμνά κι’ απλόχερα,

το τι σημαίνει Δημοκρατία, Ελευθερία

κι Ανθρώπινη Αξιοπρέπεια!…

Και ποιο ήταν το ευχαριστώ;

Αμέτρητοι εχθροί,

βάρβαροι Πέρσες, Ρωμαίοι, Άβαροι

Βούλγαροι, Βενετοί και Σταυροφόροι,

Τούρκοι, Ιταλοί και Γερμανοί και ξανά Τούρκοι,

χύμηξαν όλοι με δόλο

κι ανείπωτο θράσος κατά πάνω σου,

σαν τ’ άγρια θηρία, τη Γη και τα παιδιά σου!

Θα βρεις όλο το ποίημα πατώντας εδώ.

Έρχονται κάποτε στρατοί, τσιράκια των εμπόρων.
Σφάζουν, αρπάζουν, τυραννούν, κι αυτό το λένε νίκη.

Όμως υπάρχουν θησαυροί που δεν τους ακουμπάνε
μήτε του χρόνου οι σκουριές, μήτε ανθρώπων χέρια.

Γιατί πατρίδα είναι γη, μου είν’ και κάτι άλλο,
που μέσα μας αιμορραγεί, ακόμα πιο μεγάλο.

Τα παιδιά έπαιζαν το παιχνίδι ως εξής: Έκαναν έναν κύκλο και κάθονταν κάτω με τα πόδια τους ενωμένα και με φορά προς το κέντρο του κύκλου. Στη μέση ένα παιδί, άρχιζε να απαγγέλει το ποίημα «Τίμη τίμη τον αητόν» και έδειχνε τα πόδια του κάθε παιδιού.

«Τίμη, τίμη τον αητόν,
τον αητόν τον σταυρωτόν!
Κρούει, παίρει το κοντάρι
και χτυπά τον καβαλλάρι (ή καλαμάρι).
– Καβαλλάρι (ή καλαμάρι) μ’, τί θέλεις;
– Θέλω κόκκινα ωβά
να πουλιάζω τα πουλιά
και εβγαίνω ‘σ σην ελαίαν
και τερώ τον βασιλέαν,
πως μασά, πως κουρτά
πως καταπατεί τ’ αχάντια
και μαραίν’ τα παλλικάρια…
Ο Γιαννίτς ωριάζ’ αρνόπα
κ’ η Μαρίτσα πλύν’ μαλλόπα…
Έβγα σύ χρυσόν ποδάρ’!»

Στο παιδί το οποίο έπεφτε η τελευταία συλλαβή «δάρ’», «έβγαινε» το ένα του πόδι και συνέχιζε η απαγγελία του ποιήματος μέχρις ότου «έβγαιναν» όλα τα πόδια των παιδιών.

Νικητής ήταν αυτός που το πόδι του θα «έβγαινε» τελευταίο.

Πηγή: Τραπεζούντα

Εγώ απιτάζω τον σκύλον κι ο σκύλον απιτάζ τ’ ουράδ’ν ατ’.
Εγώ διατάζω τον σκύλο κι ο σκύλος την ουρά του.
Λέγεται: Γι αυτόν που αναθέτει σε άλλον αυτό που του ανέθεσαν.

Εκυλίεν η τέντζερη κι εύρεν το γαπάχ’
Κύλισε ο τέντζερης και βρήκε το καπάκι.
Λέγεται: για ανθρώπους όμοιου κακού χαρακτήρα που συνάπτουν φιλία ή συνεταιρίζονται.

Εκαλόμαθεν η γραία στα σύκα θα τρώει και τα συκόφυλλα.
Καλόμαθε η γριά στα σύκα θα φάει και τα συκόφυλλα.
Λέγεται: Γι αυτόν που έχει την απαίτηση να ‘του γίνεται συνέχεια η χάρη επειδή του έγινε μια φορά.

Εύκαιρον σακίν ‘ς σα ποδάρα ‘κι στέκι.
Άδειο τσουβάλι στα πόδια δεν στέκεται.
Ο νηστικός δεν μπορεί να σταθεί στα πόδια του.

Η κοσσάρα πίν’ νερόν και τερεί ‘ς σον ουρανόν
Η κότα πίνει νερό και κοιτάει στον ουρανό
Λέγεται: Προς αγνώμονα στον οποίο προβάλλεται σαν παράδειγμα ευγνωμοσύνης προς τον θεό, η συνήθεια της κότας να ανυψώνει το κεφάλι της κάθε φορά που καταπίνει νερό.

Ήνταν θρύβς ‘ς σο πινάκι σ’, θα έρται ‘ς σο χουλάρι σ’.
Ό,τι τρίβεις στο πιάτο σου θα έρθει στο κουτάλι σου.
Ό,τι κάνεις θα το βρεις μπροστά σου.

Ήντζαν γίνεται πρόβατον, τρώει ατόν ο λύκον.
Όποιος γίνεται πρόβατο, τον τρώει ο λύκος.
Λέγεται: Για όποιον ταπεινώνεται ή φέρεται ήρεμα και έτσι κινδυνεύει να περιφρονηθεί ή αδικηθεί.